Чүптән бизнес

Хөкүмәт чиновниклары һәм урыннардагы эреле-ваклы түрәләр өере аяк чалмаса, эшмәкәрләр ак­рын гына аякка басачаклар һәм бө­тенләй яңа типтагы икътисад туачак, моңа шиклән­мәскә кирәк. Бары тик нефть бәя­ләре күтәре­леп, илне яңадан хурлыклы һәм мәнсез паразитларча яшәү юлына гына бастырмасын. Позитив сиг­наллар­ның берсен мин мәк­тәп укучыларыннан ишет­тем: мәк­тәптә быел, озак еллык тынлыктан соң, беренче тапкыр макулатура җыю­ны оештырганнар икән. Чүп­лек­кә ташларга кызганып, дистә еллар буе җыелган газета-журнал төпләмәләре ә ди­гәнче чормадан төште һәм аны тирә-күрше балалары ташып та бетерделәр. Авылның башка очында яшәүче әтиләр дә машина белән килеп алып киттеләр хәтта. Бүгенге тех­но­логия­ләр макулатурадан ниләр генә җитештерергә мөм­кин­лек бирми: яңа­дан кәгазь-катыргыга да әй­ләнә ала ул, бик кирәкле җы­лылык изоляцияләүче тө­зелеш материалына да. Бел­гечләр тотылган кәгазь эшкәртүнең рентабельлелеге 50 процент диләр. Авыл чүп­лекләре бү­ген исә чып-чын бәлагә әйлән­де.

Хаки­мият­, башка чара тапмагач, аларны тыйды, законнан тыш итеп игълан ителгән чүп­лекләргә ут төр­телеп, тәү­лекләр буе тирә-юньгә сө­рем таратып утырды. Кемнәр өчен­дер исә чып-чын табыш чыганагы иде ул ташландык урыннар: берәү­ләр иске мебельне алып кайтып, өр-яңа итеп ясап сатты, икенчеләр чүп­ле­кнең башка игелек­лә­рен күр­­де. Хәтта сүтелгән иске торакларны да, утынга их­тыяҗ булмаганлыктан, чүп­леккә илтеп таш­­ларга га­дәт­ләндек. Моннан ике ел элек безнең тирә-як авылларга ике үзбәк мигранты килеп ур­нашты да халыкны тотылган мебельне чүплек­кә ташламаска өй­рәт­те: өй­дән өйгә йөреп, ис­кергән җи­һаз­лар­ны берничә сә­гать эчендә күз кызыгырлык итеп яңар­тып киттеләр бу алтын куллы ос­талар. Халык та канәгать калды, үз­бәк­ләр кесәсенә туп-туры мәгъ­нәдә алтын да яуды. Әмма көньяк егетләре ин­де әллә башка төбәкләргә күч­теләр, әллә, үз ватаннарына кайтып, Россиядә туп­лан­ган капиталдан бизнес оештырдылар, хәзер күрен­миләр.

Гомумтаркалу һәм ялкаулык хөкем сөргәндә валютаны авызлыклап булмый да булмый инде. Әмма валюта сикереше гел начар нәрсә түгел ул, ул – икътисадны экспортка омтылдыручы менә дигән стимул да. Һәм без шул стимул тәгәр­мәченең акрын гына шы­гырдый-шыгырдый булса да әйләнә башларга азап­ланганын күрәбез. Моны район газетасында чыккан белдерү­ләрне укып та шәй­ләргә була. Әйтик, пүч­тәк кенә бәягә йөргән терлек тиреләре кисәк кенә ике тапкырдан да югарырак сикерде. Кыйммәт бәягә тире тап­шырсаң, хәтта акчага өстәп ун кило тоз да бирергә вәгъдә итәләр тире җыю­чылар. Сә­бәбе аңла­шыла: сум очсызлану сәбәп­ле, тирене экспортка озату отышлы бүген. Мал-туар үрчетү­челәр өчен дә кулай, илгә валюта да керә. Тик күн җитештерүче һәм күн­нән аяк киеме тегүчеләрне генә пошаманга салды бу хәл. Хө­күмәткә тире экспортлауны тыюны сорап мөрәҗә­гатьләр ява башлады. Һәм чиновник­лар үз­ләренә хас гадәти мәгъ­нәсезлек белән үткән елның октябреннән мартка кадәр тыюны га­мәлгә кертеп тә куйганнар иде инде. Тик вакыт тиз уза: инде март үтеп бара һәм тире җыю­чылар активлаша.

Күн эшкәртү­че­ләр тагын зар елый башлаячак, димәк, мәңге­лек тыюлар сораячаклар. Юк инде, күгәр­чен­кәй­лә­рем, эшлисегез ки­лә икән, хак бәясенә сатып алыгыз чималны да яхшы итеп эшкәртеп, экспортка сез чыгыгыз һәм (кем комачаулый???) баегыз рәхәт­ләнеп. Яисә эчке базарны импортка кызыкмаслык итеп, сыйфатлы товар бе­лән кинән­дерегез. За­­ман сезнең өчен менә дигән шартлар тудырды бит, ник файдаланмыйсыз?! Әле бит кайчан гына менә дигән сәхтиян күн ясарга, тун тегәргә яраклы сарык-кәҗә тиреләрен, бәя­се булмау сәбәпле, чүп­леккә ташларга мәҗбүр иттегез мал тоткан халыкны. Тире җыючылар сарык тиресе күрсәләр, йөз­ләрен генә җыералар иде. Белде­рүләр­дә мине шатландырган тагын бер хәбәр бар: килосын унбиш сумга гына булса да ат тиресе җыя башлаганнар. Шаккатмалы хәл бу! Ат суючылар әле кичә генә тирене кая куярга белмичә, чүплеккә ташлыйлар иде. Соңгы тапкыр ат суйганда, һәр эшнең рәтен белүче Рәис абый Шәкү­ровка: “Шушы тиредән берни дә ясап булмыймыни соң?” – дип сорау бирдем. “Өйрәнерләр, өйрәтә торган вакыт җитә”, – диде Рәис абый.

Вакыты җитте, сәгате сукты, димәк. Ат тиресен җыялар! Дөрес, Рос­сиядә ат тиресен эшкәртә белүчеләр юк. Аны бүген хәтта Европа да эшкәртми. Мин “Спартак” аяк кием­нәре бер­ләшмәсе менеджерларыннан белештем: “Ат күненнән ботинкалар тегәсезме?” – дидем. “Кыз­ганыч, мөгезле эре терлек күне белән генә эшлибез”, – диделәр. Ат тиресен­нән күн эшләү технологиясен кайчандыр Испаниядәге мө­сел­ман маврлар эшләгәннәр, шуңа кү­рә мәшһүр Кордова хәли­фәтлеге аңа үз исемен биргән: ат күнен бүген дә кордован (кордоуан) дип атап йөртәләр. “Мәңгелек аяк киеменә ия булырга те­ләсәң, кордоуан ботинкалар ал”, – диләр. Чынлап та, күз явын алырлык елкылдап торган бу ботинкалар, кия белеп кисәң, бик озакка чыдый, кыршылса-тырнал­са да, аз гына шомартып җибәрүгә элекке хәленә кайта, диләр.

Шуңа күрә кордоуан бик кыйммәт тора: атаклы Alden бренды чыгарган ботин­ка­ның, әй­тик, бәясе – 800 евро, без­неңчә 50-60 мең сумнар тирәсе торганнарын табарга мөмкин чит илләрдән. Арзанраклары 30 мең тирәсе йөри, шуңа күрә “мил­лиардерлар аяк киеме” дигән мактаулы исеме дә бар кордоуанның. Без исә ат суябыз да, мәшһүр кордоуан җитештерергә ярак­лы чималны чүплеккә ташлыйбыз. Ташлый идек, дөресрәге, моңарчы. Шуннан соң әйтеп карагыз инде безне фәкыйрьләр дип. Кордоуан күнне ат тире­сенең бар җиреннән дә эшләмиләр, бары тик арткы сырт өле­шендәге иң юка урыныннан гына яхшы күн чыга. Бу – бер-бер ярым пар ботинкалык чимал ди­гән сүз. Кайчандыр атаклы болгари күн белән дан тоткан безнең төбәк, их­тыяҗ булса, ат тиресеннән ях­шы күн эшләрлек техно­логия­ләр һәм осталар бир­мәс­мени?! Ихтыяҗ исә бар, сумның түбән тәгәрәве, сыйфатлы итеп җитеш­тергәндә, теләсә нинди товарны экспортка табышлы итеп сату мөмкинлеге бирә бүген.